Üstün zekalı çocuklar: 6 soruyla parlak zihinleri keşfetme rehberi

Çocuğunuzun özel yetenekleri olduğunu düşünüyorsanız, işte tam da bu noktada, bir uzmanın rehberliği devreye giriyor. Üstün zekalı çocukları anlamak, onların ihtiyaçlarını doğru belirlemek ve gelişimlerini en iyi şekilde desteklemek için merak ettiğiniz her şeyi Çocuk ve Ergen Psikiyatri Uzmanı Prof. Dr. Funda Gümüştaş'ın bakış açısıyla ele aldık.

Üstün zekalı bir çocukta belirtiler nelerdir? Ne sıklıkta veya hangi yoğunlukta bir arada görülmelidir ki profesyonel bir değerlendirme düşünelim?

•Üstün zekalı çocuklar genellikle konuşmayı erken öğrenirler, yaş dönemlerine göre daha fazla bir kelime dağarcığına sahip olurlar, o yaşta bilmesini tahmin etmediğiniz kelimeleri cümle içinde kullanırlar.

•Erken yaşta uzun cümlelerle kendilerini ifade edebilirler. İlgi alanları çok geniştir ve ilgi alanlarına giren konularda derinlemesine okumaya, çalışmaya ve paylaşımlar yapmaya isteklidirler. Hayal güçleri ve yaratıcılıkları geniştir. Görsel ve işitsel hafızaları kuvvetlidir. Bir gördüklerini veya duyduklarını unutmayıp kalıcı belleklerine kaydedebilirler. Kendi kendilerine erkenden okuma yazmayı öğrenebilirler.

•Matematik alanında yetenekli olan grup çocuklar çok küçük yaşlarda yüksek basamaklı sayılarla işlem yapabilme kapasitesine sahip olabilir. Liderlik yönleri kuvvetlidir. Eleştirel bakış açısına sahiptirler. Bir bilgiyi hemen kabul etmektense üzerinde düşünerek, sorgulayarak çıkarımlar yapmaya yatkındırlar. Yüksek problem çözme ve muhakeme becerilerine sahiptirler. Mükemmelliyetçilik özellikleri vardır. Sosyal ve duygusal açıdan kendinden yaşça büyüklerle, erişkinlerle iletişim ve sohbet halinde olmaktan hoşlanırlar.

PROFESYONEL BİR DEĞERLENDİRME: 6 YAŞ

•Üstün zeka belirtileri gördüğümüz çocukların kendi akranları ile eğitimlerine devam ederken mevcut yeteneklerini eğitsel açıdan geliştirmeleri adına ek planlamalar için profesyonel bir değerlendirme 6 yaş civarında, ilkokula başlama zamanları veya okul öncesi anasınıfı dönemlerinde yapılabilir.

Bu davranışlar üstün zeka belirtisi olabileceği gibi, başka gelişimsel özelliklerin de göstergesi olabilir mi?

•Bir konu ile derinlemesine, aşırı ilgilenme, ilgilendiği konu çevredeki insanların ilgisini çok çekmese de o konu hakkında uzun, sıkıcı sohbetleri sürdürmek isteme, yaşıtlarından ziyade kendi davranışlarını tolere edebilen ve daha çok uyum gösteren erişkinlerle daha iyi anlaşabilme, kendi doğrularında ve isteklerinde sebat etme, başkalarının düşünceleri kendi fikrinin dışında ise farklı düşüncelere esneklik gösterememe, fazla eleştirme, liderlik ve mükemmeliyetçilik özellikleri Asperger Bozukluğu ve Yüksek Fonksiyonlu Atipik Otizm Spektrum Bozukluğu gibi sosyal etkileşim becerilerini olumsuz etkileyen nörogelişimsel bozukluklarda da görülebilmektedir.

•Dikkat Ekskliği Hiperaktivite Bozukuğu olan çocuklarda özellikle hiperaktivite ve dürtüselliğin eşlik ettiği grupta çocukların hayal gücü yüksektir, bazen uydurma niteliğinde hayali öyküler paylaşabilirler, arkadaş ortamında liderlik vasfında olmaya yatkındırlar, dikkat çekmeye meyillidirler.

•Özgül Öğrenme Güçlüğü ismindeki nörogelişimsel bozukluğu olan çocuklarda okuma, yazı veya matematik alanında öğrenmede kısıtlılıklar olabilirken gösrel bellek, ayrıntılara dikkat etme, anı odaklı uzak bellekte görsel ayrıntıları unutmama gibi alanlarda üstün yetenekler görülebilmektedir. El becerilerinde, resim, ahşap tasarımı vb. alanlarda yatkınlıkları olabilmektedir.

Değerlendirme sürecinde ebeveynlere düşen görevler nelerdir?

•Ebeveynler değerlendirme sürecinde yapılan testlerde çocuklarının üstün zekalı olduğunu öğrendiklerinde çocukları için yaşları düzeyinde önerilen ilave eğitimlere katılımını sağlayabilirler. Yalnız üstün zekalı çocukların kendi ilgi alanlarına aşırı odaklı olamalarının ucunu serbest bırakmak özellikle küçük çocuklarda sosyal becerilerinin gelişimini olumsuz etkileyebilir. Akranlarının keyif aldığı aktivitelere ve ortamlara da ebeveynlerinin erken yaşlardan itibaren çocuklarını dahil etmeleri önemlidir. Yaşıtlarıyla olan örgün eğitim öğretim modelinin içerinde eğitimlerine devam etmeleri sağlanmalıdır. Üstün yetenek/zeka özelliklerinin çocuklarının yanında veya çeşitli sosyal ortamlarda aileleri tarafından dillendirilmesi çocuğun kendini diğer yaşıtlarından farklı görmesine ve yaşıtları ile davranışsal uyum problemlerine neden olabilir.

Üstün zeka belirtisi olan çocuğun rutin işlerden çabuk sıkılma eğilimi ve bitmek bilmeyen merakını okul ortamında nasıl yönetmeliyiz?

•Üstün zekalı çocuklar akranlarına göre akademik konuları bir sefer anlatmada kalıcı öğrenme geliştirebilirler ve ders tekrarları onlar için sıkıcı olabilir. Bu durumda kendileri için hazırlanmış bireysel eğitim planı (BEP) ile haftanın belli ders saatlerinde akranları ders tekrarlarını yaptığı saatlerde kendi yeteneği doğrultusunda ilave eğitimler sağlanabilir.

•Bunun dışında akademik alanlarda  işbirliği, yardımseverlik içeren akran çalışmalarında görevlendirilebilir. Sınıf temsilciliği, öğrencilere verilebilecek eylem içeren görevlerin bazıları üstün zekalı çocuklara verilerek aktif sorumluluk almaları sağlanabilir. Merakları doğrultusunda soruları ve paylaşımları için belli çerçevelerde, zaman dilimlerinde aktif olarak dinlenmesi sağlanmalıdır.

Okul müfredatı yaşının üzerinde bir kelime hazinesi ve mizah anlayışı olan bir çocuk için yeterli olur mu? Farklılaştırılmış eğitim veya zenginleştirme modelleri nelerdir?

•Okul müfredatının yanı sıra ek eğitim modelleriyle üstün zekalı çocukların eğitimlerinin desteklenmesinde fayda vardır. Farklılaştırma üstün zekalı çocukların eğitiminde kullanılan etkili stratejilerdendir.

•Bu eğitim modelinde öğrencilerin öğrenme tarzındaki yatkınlıklarına göre bir eğitim planı hazırlanıp daha sorgulayıcı, açık uçlu, bir süreç ve aşamalı planlı sorumluluk almak gerektiren proje benzeri çalışmaların yapılması sağlanabilir.  Farklılaştırılmış eğitim modeli soyutluk, karmaşıklık, hızlandırma, derinlik, yaratıcılık gibi özellikleri içermelidir. Zenginleştirme yöntemi de akranlarıyla örgün eğitim sınıfında eğitimleri süren çocukların yetenekleri doğrultusunda üstün yetenekli çocuklarla bir arada ilave kapsamlı eğitimler aldığı eğitim modelidir. Ülkemizde Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı olarak  bilim ve sanat merkezlerinde (BİLSEM) üstün yetenekli çocuklara yönelik zenginleştirme uygulamaları yapılmaktadır.

Yüksek empati düzeyi ve duygusal hassasiyet çocuğun sosyal ilişkilerini ve arkadaşlıklarını nasıl etkiyebilir? Bu konuda ona nasıl destek olunabilir?

•Empati düzeyinin yüksek olması aslında çocukların arkadaş ortamında sevilen insanlar olmasını sağlarken bir yandan aşrı vericilik, ‘hayır’ diyememe, karşıdakinin duygularının kendi hislerinin ötesine geçmesi çocukta  mutsuzluk, keyifsizlik, tükenmişlik hislerine neden olabilir.

•Benzer hassasiyeti karşısındakinde göremediğinde de değersizlik ve yalnızlık hisleri perçinlenebilir. Tek yönlü arkadaşlıkların gelişimine neden olabilir. Çocuk sürekli arkadaşı için veya arkadaşını düşünerek davranması gerekliliğine inanabilir. Bu konuda çocuk ile duygusal farkındalık çalışmaları yapmak, çocuğun aşırı empati yaptığı durumları ve bu durumun olası sonuçlarını fark etmesini ve  davranışsal olarak değişiklikler yapabilmesini sağlamak gerekir.